De menopauze is natuurlijk

Daar zijn heel wat theorieën rond.

De grootmoedertheorie

Deze ietwat romantische theorie stelt dat vrouwen na de menopauze een evolutionair voordeel bieden door in hun rol als grootmoeder bij te dragen aan de zorg voor hun kleinkinderen. Op die manier verhogen zij de overlevingskansen van hun nageslacht en ondersteunen ze het voortbestaan van de familie- of gemeenschapseenheid. Maar deze theorie is vrij zwak omwille van de volgende paragraaf

Hoogst bereikte ouderdom: (pre)historie versus nu

In een maatschappij zonder moderne hygiëne, voedingsindustrie, geneeskunde en stabiele socio-economische leefomgeving (zonder roofdieren, oorlog, wetgeving, openbare veiligheid) bereiken heel weinig mensen de leeftijd van 50 jaar. Zonder naar de gemiddelde leeftijd te kijken, want deze wordt omlaag getrokken door de grote kindersterfte. Komt daarbij dat kraambedsterfte zeer hoog was . Bijvoorbeeld in de jaren 1420 in Firenze stierf 1 op de 5 getrouwde vrouwen in het kraambed.

Voorbeelden:

-  Sima de los Huesos, Spanje (ca. 430.000 jaar geleden)
Deze pre-Neanderthaler-vindplaats in Atapuerca bevat overblijfselen van voornamelijk adolescenten en jonge volwassenen (15–18 jaar); ongeveer de helft van de individuen valt in deze leeftijdscategorie. Slechts een enkeling was ouder dan 30. 

- Kfar HaHoresh, Israël (8500-6650 voor Christus) 

Eshed et al. (2008) ontdekten dat bij de pre-keramische neolithische bevolking van Kfar HaHoresh in Israël geen enkele vrouw ouder werd dan 40 jaar.

- Norwich, VK (11de eeuw)

 In het elfde-eeuwse Norwich tonen skeletresten uit een armoedige wijk een somber beeld van levensverwachting en sterfte. De kindersterfte lag er boven de 60% en de gemiddelde leeftijd van overlijden voor vrouwen die de kindertijd overleefden was ongeveer 33 jaar.
- Tirup, Denemarken (12de-14de eeuw)

Bij opgravingen van een begraafplaats in Tirup bereikte  minder dan 15% van de vrouwen de leeftijd van 50. 

De menopauzeleeftijd bereiken was voor niet veel vrouwen weggelegd, ook in modernere tijden, als je niet tot een rijkere of aristocratische klasse behoorde.

Om een idee te geven: met de komst van antibiotica verhoogde de levensverwachting met gemiddeld 23 jaar. Het kleinste schrammetje kon tot infectie, sepsis en de dood leiden, zeker bij ondervoeding en malnutritie.

De 'wijsheid' van de natuur

De natuur reguleert voortplanting op een intelligente manier: wanneer het lichaam ongeschikt is voor zwangerschap, wordt de hormonale cyclus stilgelegd. Dit zien we bijvoorbeeld bij jonge vrouwen die kampen met middelengebruik, ernstig onder- of overgewicht, of bij topsportsters die hun lichaam onder extreme fysieke stress plaatsen. In deze gevallen is het stoppen van de menstruatie doorgaans tijdelijk en omkeerbaar — zodra de belasting op het lichaam afneemt, kan de vruchtbaarheid vaak herstellen.

Bij de menopauze ligt het anders. De lichamelijke veroudering is onomkeerbaar, en kiest daarom de natuur voor een permanente oplossing? Namelijk het definitieve stopzetten van de vruchtbaarheid? Zwanger worden met een verouderd lichaam brengt sowieso aanzienlijke risico’s met zich mee, zoals een verhoogde kans op complicaties zoals pre-eclampsie, zwangerschapsdiabetes of chromosoomafwijkingen zoals trisomie 21 (het syndroom van Down).

Niet toevallig spreekt men al van een geriatrische zwangerschap wanneer een vrouw 35 jaar of ouder is. Is de natuur zich bewust van de zware belasting die een zwangerschap vormt voor het vrouwelijk lichaam waarbij hart, lever, nieren, spieren, ligamenten en botten zwaar op de proef gesteld worden? Bij een ouder wordend lichaam wordt deze belasting vaak moeilijker te dragen. De menopauze kan daarom fungeren als  een soort ingebouwd, permanent veiligheidssysteem — in tegenstelling tot de tijdelijke uitval van de cyclus bij jonge vrouwen onder stress.

Voor het eerst in de geschiedenis krijgen de meeste mensen er 30 tot 40 extra levensjaren bij.
Moeten vrouwen die tientallen extra jaren dan doorbrengen zonder de essentiële eierstokhormonen die een sleutelrol spelen in honderden processen in het lichaam?

 Na de menopauze daalt het oestrogeenpeil drastisch. Dit tekort heeft verstrekkende gevolgen: botafbraak versnelt, het hart- en vaatstelsel verzwakt, de huid en slijmvliezen drogen uit, spieren nemen af en het cognitief welzijn wordt aangetast. In plaats van dit hormonaal tekort te behandelen, wordt de veroudering vandaag opgevangen via polyfarmacie: bloeddrukverlagers, cholesterolverlagers, antidiabetica, antidepressiva, pijnstillers, slaapmedicatie, antidepressiva, angstremmers...

En dat is nog niet alles. De gevolgen van oestrogeentekort leiden vaker tot:

• Heup- of wervelbreuken die chirurgisch hersteld moeten worden,
   
• Knie- en heupprothesen bij ernstige artrose,
   
• Pacemakers en stents bij hart- en vaatproblemen,
   
• Urineverlies en wederkerende urineweginfecties, vaak hoofdredenen tot opname in een woonzorgcentrum.
   

Doordenkers:

- Hoe logisch is het dat we vrouwen tientallen jaren laten leven zonder de hormonen die hun lichaam tot diep in de volwassenheid zelf produceerde?
- Is het niet tijd om de oorzaak van klachten en gezondheidsrisico’s aan te pakken in plaats van enkel de symptomen te bestrijden?
- En mogen we ons intussen ook afvragen of het huidige model van polyfarmacie en stijgende gezondheidskosten op lange termijn houdbaar is? 

De pensioenleeftijd in België en Nederland bedraagt inmiddels 67 jaar. Dit betekent dat vrouwen tot ver na hun vijftigste verwacht worden professioneel actief te blijven. 

Uit eigen bevraging blijkt echter dat heel wat vrouwen in de overgangsleeftijd geconfronteerd worden met een verminderde draagkracht, zowel fysiek als mentaal. Dit leidde tot een aanzienlijk werkverzuim. Meer dan 20% was minstens 1 jaar afwezig geweest door klachten. 

Uit een Britse bevraging bleek dat 19% van de vrouwen hun werkuren verminderden en zelfs 12% hun job opgaven (Roberts-Garth, 2022b).

 Met het oog op een vergrijzende samenleving en een stijgende pensioenleeftijd is het cruciaal om deze problematiek beter te begrijpen en bespreekbaar te maken. Alleen zo kunnen beleidsmakers, werkgevers en zorgprofessionals tijdig en gepast inspelen op de behoeften van deze groeiende groep vrouwen. 

Stel je het volgende voor: rond je vijftigste nemen je geslachtsklieren – in het geval van mannen, de testikels – abrupt afscheid van hun hormonale functie. Je testosteronspiegel daalt met zo’n 90% en blijft op dat lage niveau. Langzaam maar zeker merk je veranderingen: verminderde spierkracht, toename van vetmassa, verminderde concentratie, stemmingswisselingen, slaapproblemen, afgenomen libido, en een verhoogd risico op botontkalking. Men zou zich terecht zorgen maken en waarschijnlijk medische opvolging verwachten.

Voor vrouwen is dit geen hypothetisch scenario, maar realiteit. Tijdens de menopauze stopt de eierstokfunctie, wat niet alleen betekent dat de vruchtbaarheid eindigt, maar ook dat de productie van oestradiol, progesteron en vaak ook testosteron sterk afneemt. Deze hormonen spelen een rol in tal van lichaamsfuncties – van hersenen en hart tot botten en blaas. De gevolgen van deze hormonale verschuiving kunnen voor sommige vrouwen diepgaand zijn.

Toch wordt deze overgang vaak beschouwd als een “natuurlijke fase”, iets wat men moet “ondergaan”. Klachten worden regelmatig gebagatelliseerd, en vrouwen krijgen niet altijd de informatie of ondersteuning die ze nodig hebben. De maatschappelijke en medische aandacht voor deze levensfase blijft beperkt, zeker wanneer men dit vergelijkt met andere vormen van hormonale dysfunctie die wél als behandelwaardig worden beschouwd.

1. Afwezigheid van symptomen staat niet gelijk aan gezondheid in de geneeskunde 

Elk vrouwelijk lichaam is uniek. Vrouwen verschillen van elkaar in hun genetica, hormonale gevoeligheid, zenuwstelsel, pijngrens, leverfunctie, microbioom, leefstijl en nog veel meer. Daarom reageren ze ook verschillend op hormonale veranderingen zoals die in de overgang.

Sommige lichamen compenseren disfuncties lange tijd zonder duidelijke signalen. Maar het uitblijven van klachten betekent niet dat er geen onderliggende schade optreedt. Met de reserach die we nu hebben zijn er sterke aanwijzingen en bewijs dat een langdurig oestrogeentekort op termijn het risico verhoogt op aandoeningen zoals hart- en vaatziekten, osteoporose, dementie, type 2 diabetes, hoge bloeddruk, verhoogde cholesterol, leververvetting, visus- en gehoorproblemen, urineweginfecties, artrose en meer. Ook zonder opvliegers of stemmingswisselingen is een vrouw dus niet per definitie beschermd tegen deze gevolgen.

2. De grote kenniskloof

Veel vrouwen herkennen alle menopauzesymptomen niet, simpelweg omdat ze niet weten waar ze op moeten letten. Als je niet weet dat oestrogeentekort kan leiden tot bijvoorbeeld een frozen shoulder, terugtrekkend tandvlees, gewrichtsklachten of concentratieproblemen, dan neem je zulke klachten gemakkelijk voor “normale veroudering” of “gewoon pech”. Er worden helaas daardoor ook veel verkeerde diagnoses gesteld zoals fibromyalgie, burn-out, CVS, ME etc.

En dan is er nog een opvallend gegeven: ongeveer 25% van de vrouwen ervaart geen opvliegers tijdens de menopauze — en laat dat nu net hetzelfde percentage zijn als het aantal vrouwen dat zegt geen menopauzeklachten te hebben. Toeval?

3. Uitzondering en norm

Wanneer weinig hinder wordt ondervonden van de overgang, mag dat als een voorrecht worden beschouwd – niet als de norm. Voor veel vrouwen is deze levensfase allesbehalve vanzelfsprekend. Door hun ervaring te bagatelliseren, wordt het hen onbedoeld nóg moeilijker gemaakt om gehoord te worden door hun omgeving en zorgverleners. 

Wat nodig is, is geen oordeel, maar erkenning. Alleen door elkaars verhalen de ruimte te geven, kan werkelijk zorg worden gedragen – voor zichzelf én voor elkaar. 

Het is een vraag die zowel medisch als maatschappelijk tot discussie leidt

Sommigen stellen dat de menopauze een natuurlijk proces is, net zoals de puberteit of het verouderen van de huid. Anderen wijzen op de ingrijpende lichamelijke en psychische veranderingen die ermee gepaard gaan, en pleiten voor erkenning van de menopauze als een medische conditie die behandeling verdient.

Maar misschien ligt het antwoord niet in het kiezen van een definitie, maar in het erkennen van de realiteit die vrouwen ervaren.

What's in a name?

Ziekte wordt vaak omschreven als een afwijking van het normale functioneren van het lichaam, die leidt tot ongemak, verminderde levenskwaliteit of een verhoogd risico op sterfte. In dat opzicht zou je kunnen zeggen: de menopauze is geen ziekte, maar het leidt wél tot situaties die ziekte veroorzaken. Het abrupte wegvallen van oestradiol, progesteron en andere hormonen heeft immers effect op vrijwel alle orgaansystemen. De wetenschap wijst steeds overtuigender op de samenhang tussen langdurig oestrogeentekort en aandoeningen zoals osteoporose, hart- en vaatziekten, type 2 diabetes, depressie, visus- en gehoorproblemen, dementie en meer.

Twee maten en gewichten

Opmerkelijk is dat wanneer de menopauze vóór de leeftijd van 40 optreedt, dit wél als een medische aandoening wordt erkend: premature ovarian insufficiency (POI), of ook soms hypo-oestrogenisme genoemd. In dat geval spreekt men van een hormonale deficiëntie die gepaard gaat met verhoogde gezondheidsrisico’s – en dus medisch ingrijpen rechtvaardigt. Maar zodra ditzelfde proces zich na het 45ste of 50ste levensjaar voltrekt, wordt het plots als “natuurlijk” beschouwd, en daarmee impliciet als acceptabel. Dezelfde hormonale uitval, dezelfde biologische impact, maar een totaal andere classificatie. Waar ligt dan de logica? Is het moment van optreden werkelijk relevanter dan het effect op het lichaam? Of zijn we gewoon gewend geraakt aan de idee dat vrouwen op een bepaald moment geacht worden hormonale tekorten te aanvaarden als deel van hun lot? 

Niet alles wat natuurlijk is, is wenselijk. 

Ook kanker, beroertes of de aftakeling van cognitieve functies op hoge leeftijd zijn in zekere zin “natuurlijk”, maar dat weerhoudt ons er niet van om ze actief te behandelen. We grijpen in – met medicijnen, operaties of therapieën – omdat we het lichaam willen ondersteunen waar het zichzelf niet langer kan reguleren. Waarom zou dat bij de menopauze anders zijn?

Geen kwaal, toch schade

De vraag of de menopauze een ziekte is, leidt ons dus mogelijk af van wat werkelijk telt: wat is het effect op het welzijn, de gezondheid en het functioneren van vrouwen? Welke mogelijkheden hebben we om die gevolgen te beperken of te voorkomen? 

Moeten we schade normaliseren alleen omdat ze het gevolg is van een natuurlijk proces? 

De kern

Misschien is het tijd om de behoefte aan classificatie los te laten. De menopauze hoeft geen ziekte genoemd te worden om de gevolgen ervan serieus te nemen. De risico’s zijn reëel, meetbaar en in veel gevallen te beïnvloeden. Dat is wat telt.